Toen ik de aankondiging van het project Ware Wetenschap van De Volkskrant zag, was ik in eerste instantie verheugd dat een krant de moeite nam om voor haar lezers de black box van de wetenschap open te maken en hen een blik te gunnen op wat er gebeurt tussen de start en het einde van een onderzoeksproject. Verheugd dus, totdat ik zag hoe een en ander vorm ging krijgen, namelijk door wetenschappers vanaf hun vooraf vastgelegde hypothesen te volgen in hun experimenten, simulaties, veldmetingen en laboratoriumproeven. Dat is een wat eenzijdige blik op “ware wetenschap”, want gericht op de natuurwetenschappen en de sociale wetenschappen die zich als zodanig gedragen. Waar was ruimte voor de letteren, voor het exploratieve, meer kwalitatieve en narratieve sociaalwetenschappelijke onderzoek? Die was er blijkbaar niet, want toen de geselecteerde projecten gepresenteerd werden, zag ik ze er niet tussen staan. Wat moet ik hier nu uit opmaken? Dat De Volkskrant van mening is dat ware wetenschap uitsluitend de wetenschap is die in de Angelsaksische wereld science heet en dat wat daar scholarship wordt genoemd geen ware wetenschap is? Ik weet niet of wetenschappers uit die laatste groep met hun projecten bij de krant hebben aangeklopt, maar wel dat de uitnodiging daar niet naar was. Om een completer beeld van wetenschap te geven, wil ik daarom laten zien wat in het project Ware Wetenschap onzichtbaar blijft. Dat zijn alle studies naar de producten van menselijk handelen of de menselijke geest (daarom heten ze ook wel geesteswetenschappen), maar ook alle studies naar gemeenschappen (sociale wetenschappen die gericht zijn op de uitkomsten van menselijke interacties). Zij delen als werkwijze de zoektocht naar patronen in wat mensen als gemeenschap produceren. Denk daarbij bijvoorbeeld aan stromingen en genres in kunst, literatuur en muziek, maar ook aan sociaal-politieke bewegingen en zelfs aan wetenschappelijke paradigma’s. Terugkerende vragen zijn: wat doen we, hoe doen we het en waarom doen we het zo en niet anders? Met name deze laatste vraag laat zien dat het deze studies voor een belangrijk deel om betekenisgeving gaat. Met andere woorden: wat is hier nou eigenlijk aan de hand en waar zijn we nou mee bezig? Om deze vragen te beantwoorden zijn methoden ontwikkeld die systematisch en nauwgezet in kaart brengen hoe we tegen onze wereld aankijken, hoe we onszelf en anderen in die wereld zien, hoe we dit alles waarderen en voor welke vraagstukken we ons gesteld zien. Dat “we” kan variëren van elke relatie tussen twee mensen tot de mensheid, maar meestal zit het daar ergens tussenin. Het aantal vragen dat je jezelf kunt stellen is oneindig. Hoe gaan wij (als samenleving, pleegouders, professionals) om met multiculturele pleeggezinnen? Waarom komen wij (ouders, leerkrachten) in opstand tegen de Cito-toets? Hoe gaan wij (55-plussers, jongeren, laagopgeleiden, werkgevers) om met de flexibilisering van de arbeidsmarkt? Waarom lukt het ons (professionals, managers, verzekeraars, patiënten) niet altijd goed om de benodigde zorg georganiseerd te krijgen? Waarom is Vijftig tinten grijs zo’n succes? Wat kunnen we voor onze huidige samenleving leren van de Gouden Eeuw? Hoe schatten we de waarde van een landschap in? Hoe ervaren we de schemering? Het zal duidelijk zijn dat hier geen definitieve antwoorden op zijn, ongeacht de systematiek in de methode. Daarvoor is de mensheid te complex. Dat betekent niet dat we er geen wetenschap op kunnen bedrijven, het is alleen anders dan in Ware Wetenschap wordt voorgesteld. Het is niet ongebruikelijk om in dergelijke studies met hypotheses te werken, maar dat zijn eerder hunches van de onderzoeker, die vertrekpunt zijn van een zoektocht door het geestelijke en maatschappelijke leven, dan te toetsen modellen over de werkelijkheid. Die werkelijkheid kennen we namelijk nog niet. Daarom is een experimentele opzet of laboratoriumstudie niet geschikt. Gelukkig staan we niet met lege handen. Mensen handelen volgens logica’s en daarin kunnen we wel patronen vinden. De studies die in Ware Wetenschap schitteren door afwezigheid, maken die patronen in de complexiteit zichtbaar, zodat we ervan kunnen leren. En doordat we ervan leren, kunnen we ons leven – hoe we het ervaren en hoe we het inrichten – veranderen en daarmee wellicht onze wereld verbeteren. Deze vorm van wetenschap is daardoor een verrijking, maar houdt ook een verlies in. Zodra we ons leren gebruiken om ons leven en onze wereld te veranderen, behoren oude patronen tot het verleden en kan dus onze kennis over hoe de wereld in elkaar zit verouderd raken. Dat maakt deze studies echter niet onwetenschappelijk – het is in alle disciplines gebruikelijk dat kennis wordt herzien door nieuwe inzichten – maar door hun afwezigheid in Ware Wetenschap suggereert De Volkskrant dat wel. Dit rechtzetten kan door het project om te dopen tot “Ook Ware Wetenschap.”
Tot slot: alle projecten zijn van wetenschappers die verbonden zijn aan universiteiten. Dat suggereert dat alleen daar de ware wetenschap bedreven wordt. Ook dat is te eenzijdig.
